Uitdaging

Een van de meest vervelende dingen die je als docent kan gebeuren, is dat studenten in de evaluatie van je cursus opmerken dat ze 'te weinig uitdaging' hebben gekregen. Je weet nooit precies wat dat betekent, maar het houdt in ieder geval in dat de koppeling tussen de cursusinhoud en de gedachtenwereld van de student onvoldoende tot stand is gekomen. Een cursus die het wetenschapsbedrijf zelf tot onderwerp heeft zit al snel in de gevarenzone.

Hoe maak je studenten enthousiast voor wetenschapsfilosofie en wetenschapsgeschiedenis, hoe bereik je dat ze zelf aan het werk gaan met de stof? In de cursus Over de grenzen van disciplines heb ik de afgelopen tien jaar gezocht naar een goede formule. Daarbij was er één grote beperking: ik kan bij deze cursus geen werkgroepbijeenkomsten aanbieden. Alle contact verloopt dus via de hoorcolleges, Blackboard en e-mail. Het vraagt van beide partijen extra inzet om dan toch een productieve interactie tot stand te brengen. Als studenten vooraf de stof lezen en de docent zich bereid toont tijdens het college vragen te beantwoorden, ben je al een heel eind.

Maar belangrijker is de inhoud. Waarom zouden we een cursus niet beschouwen als een vorm van onderzoek? Dat betekent dat je in een aantal stappen probeert een centrale vraag te beantwoorden, gebruik makend van kennis die in de wetenschappelijke literatuur voorhanden is. In Over de grenzen van disciplines is die vraag: hoe staat het ervoor met de sociale wetenschappen? Wat hebben ze in de pakweg honderd jaar van hun bestaan bereikt, en welke problemen moeten ze de komende honderd jaar zien op te lossen? Zeker op die laatste vraag is geen eenduidig antwoord te geven, maar het is spannend en nuttig om het te proberen. Dat doe ik in het gelijknamige boek.

Over de grenzen van disciplines is niet alleen geschreven voor studenten, het is geen 'leerboek'. Het gaat over de grondvragen van de sociale wetenschappen, bezien door de bril van wetenschapsonderzoekers. Iedere lezer kan hier zijn of haar eigen vragen, twijfels, dilemma's, fantasieën en voorkeuren aan vastknopen, erover nadenken, in discussie gaan, enzovoort. Dat geldt zowel voor studenten als voor 'gevorderden'. Blijkens de reacties tot nu toe ben ik in deze opzet aardig geslaagd. Maar het kan altijd beter. Zowel het boek als de cursus Over de grenzen van disciplines zijn werk in uitvoering, en tijdens de bouw kunnen verbeteringen worden aangebracht. Wie iets op te merken heeft, is bij deze uitgenodigd mij hierover te e-mailen. Ook ik laat me graag uitdagen.

Te mooi om waar te zijn

Een aantal jaren geleden bleek uit sociaalpsychologisch onderzoek dat de eerste letter van iemands voornaam significant samenhangt met iemands woonplaats: mannen met de naam Dennis wonen meer dan gemiddeld in Denver. Uit een volgend onderzoek bleek dat dit ook opgaat voor beroepen: Dennis is vooral ‘dentist’. Deze – mogelijk door een falend geheugen binnengebrachte – associatie kreeg ik bij het lezen over het wetenschappelijke wangedrag van een ‘Vlaamse hoogleraar’ aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Deze Dirk Smeesters heeft namelijk dezelfde initialen als Diederik Stapel. Dat is niet de enige overeenkomst: hij is net als Stapel een sociaalpsycholoog die zich met consumentengedrag bezighoudt, en heeft bovendien ook aan de Universiteit van Tilburg gewerkt. Komt allemaal door die initialen.

Nu even serieus. Smeesters heeft geen gegevens verzonnen, maar gegevens weggelaten. Dat is iets heel anders, vindt hij. Hij suggereert dat dit een praktijk is die vrij gewoon is: ‘Er is een groot grijs gebied wat je wel meldt en wat niet. Er zijn ook geen regels voor.’ Daarvan is hij nu het slachtoffer geworden: ‘Dat ik nu zo neergezet wordt, doet pijn’ en ‘Ik ben geen Stapel’. Er moeten dus betere regels komen, vindt hij. Evenzo beluister je bij autoriteiten in wetenschapsland dat wetenschappers meer doordrongen moeten raken van de eisen van integriteit. In wetenschappelijke opleidingen moet daar meer aandacht voor komen. Dat vond men aan de Universiteit van Tilburg ook, jaren geleden al. Het ethiekonderwijs werd bij de psychologen toevertrouwd aan een stijgende ster: Diederik Stapel. Die wist dus best wat er wel en niet mag. Dat garandeert klaarblijkelijk geen integriteit in het eigen wetenschappelijk handelen.

Wat maakt dat onderzoekers de grenzen van fatsoenlijke wetenschap overschrijden? Aan de basis ligt de vervanging van kwaliteit door kwantiteit. Het is niet meer de inhoud die telt, maar de score. De wetenschappelijke publicatie is een massaproduct geworden. Zij wordt geteld en in citatienetwerken opgenomen, maar niet of nauwelijks serieus bestudeerd (dat is bij de huidige massafabricage ook amper mogelijk). Zelfs peer reviewers komen aan het lezen van de hen voorgeschotelde kopij onvoldoende toe. Hoe konden zij anders resultaten die ‘extremely unlikely’ of ‘very implausible’ zijn (volgens de commissie-Levelt) zo massaal over het hoofd zien? Het is kennelijk een dunne scheidslijn tussen ‘mooie’ resultaten en uitkomsten die ‘te mooi’zijn om waar te zijn.

Tijdschriften, onderzoekers, universiteiten en geldschieters hebben elkaar in een dodelijke greep. Wie vooruit wil in de wetenschap moet productie maken. Hoe meer productie, hoe beter de wetenschap. Gelooft u het? Zo ja, neem dan vooral niet de kortste weg naar het scorebord. Zo nee, durf dan eens wat minder te publiceren, en mik in de eerste plaats op kwaliteit, naar de inhoudelijke normen die in uw vakgebied een lange traditie hebben en theoretisch diep geworteld zijn.

Aandacht

Wie een boek publiceert krijgt in het gunstige geval een golfje aandacht vlak na de publicatie. Daarna wordt het stil. Dan is het wachten op recensies in de vakpers, en dat duurt nogal eens. En soms gebeurt er niets. Bij Over de grenzen van disciplines word ik met enige regelmaat verblijd met e-mails van lezers die vrijwel zonder uitzondering enthousiast zijn (mijn e-adres staat voor in het boek, met het verzoek te reageren als men iets vindt van het boek). Recensenten zijn uiteraard kritischer, en dat is prima. Zo schreef de socioloog Jurre van den Berg, werkzaam aan de VU, een uitgebreide recensie voor Sociologie Magazine. Hij ziet weinig in interdisciplinariteit, maar weet verder wel waardering voor het boek op te brengen. Lees de recensie hier.
                                              

Nieuw gezicht van de wetenschap

Vorige week ontstond er opschudding binnen de KNAW, het anders zo deftige, en volgens sommigen zelfs stoffige genootschap dat de Nederlandse wetenschap representeert. De geesteswetenschappers zijn boos dat er na Robbert Dijkgraaf opnieuw een bèta, de Utrechtse stamcelbioloog Hans Clevers, president  van de KNAW wordt. Er is echter een ander probleem met Clevers. Lees verder...

Recensie op bol.com

Jan Willem de Zeeuw, werkzaam aan het Alleato Centrum voor sociale vraagstukken, publiceerde op bol.com de volgende recensie van Over de grenzen van disciplines:

Abma gaat in dit boek in op de plaats van de sociale wetenschappen, tussen natuur en geesteswetenschappen. Een makkelijk leesbaar boek, dat een goed overzicht geeft van stromingen in de wetenschap. Kernvragen zijn hoe de sociale wetenschappen zich verhouden tot de culturen van alfa en bèta, tot de maatschappij en wat is de stand van zaken met betrekking tot de integratie van mens- en maatschappijwetenschappen, de micro-macrolink? Zijn pleidooi is om de intellectuele functie van de sociale wetenschappen te versterken. De universiteit is een plaats waar de kruising van verschillende soorten kennis kan en moet plaatsvinden. Een driedubbele opdracht: (1) wetenschappelijke deskundigheid waarborgen en ontwikkelen (2) de wetenschapsbeoefening zelf kritisch onderzoeken en wijsgering integreren en (3) de resultaten confronteren met hun maatschappelijke implicaties en consequenties. Interessant ook de belofte van complexiteitstheorieën voor de toekomst van de sociale wetenschappen.

Pluspunten: Overzichtelijk, Heldere boodschap

Minpunten: te voorzichtig in stellingname

 

Desgevraagd verklaarde de recensent over het genoemde 'minpunt': 'Bij nader inzien is mijn woordkeus niet helemaal juist. Voorzichtig moet je lezen als: genuanceerd. Je besluit het boek, dat ik met veel plezier gelezen heb, met vragen. In mijn eigen samenvatting kom ik bijvoorbeeld dit tegen:  Abma vraagt zich vervolgens af of we toch niet de voorkeur moeten geven aan de phronèsis, de praktische wijsheid van Bent Flyvbjerg? 

Niettemin was het voor mij een informatief boek.'

Ik antwoordde daarop:

Ja, je zou kunnen denken dat dat een retorische vraag is. Het is echter eerder 'dialectisch' bedoeld: sterke punten bij Flyvbjerg zijn zwakke punten bij Sawyer en omgekeerd. Welke benadering de voorkeur verdient hangt voor individuele onderzoekers af van wat ze willen verklaren (iets theoretisch of iets praktisch) maar voor de sociale wetenschappen als geheel is het pleit minder gemakkelijk te beslechten. Vandaar de voorzichtige (of genuanceerde) formulering.

ADNG

Het Archief en Documentatiecentrum Nederlandse Gedragswetenschappen (ADNG) heeft op de voorpagina van  haar onlangs verschenen Nieuwsbrief een korte bespreking van Over de grenzen van disciplines. Het ADNG houdt de geschiedenis van de Nederlandse psychologie, pedagogiek en onderwijskunde levend, o.a. door het verzamelen van apparatuur en documenten. Zie voor meer informatie de website.

Intussen ontvang ik met enige regelmaat reacties van lezers van mijn boek. Zo schreef een HBO-docent me: 'Binnen het HBO praat men erg veel over toegepast onderzoek (...) maar ik moet constateren dat de wil om over de grenzen van de eigen discipline heen te kijken nauwelijks tot niet aanwezig is. Men wil “praktijkonderzoek” doen en in methodologisch opzicht blijft men hangen tussen de tegenstelling kwantitatief en kwalitatief onderzoek.  Reflectie op aannames of vooronderstellingen vraagt om kennis van de literatuur en niet alleen om epidemiologische analyses hoe goed die ook kunnen zijn. De belangstelling  voor “samenhang” is ver te zoeken.'  

Ik besprak Over de grenzen van disciplines ook met een groepje honoursstudenten van de Utrechtse faculteit sociale wetenschappen. Ze vonden het prettig leesbaar en voor sommigen was het een eye-opener. Een sociologiestudente schreef: 'Dit boek heeft me geïnspireerd me te verdiepen in de sociale wetenschappen en de vele kanten en takken die deze hebben. Tot nog toe was sociologie voor mij gewoon sociologie, met een beleidstak en een researchtak. Ik was volkomen onwetend over de vele zijkanten die de sociologie kent, en de mogelijkheden die er zijn met andere disciplines samen te werken.' En een ander: 'Tijdens je studie komt de geschiedenis van de sociologie nooit echt aan de orde. Het is interessant en verhelderend om dit te lezen in het boek van Ruud Abma. Dit boek zou een prima optie zijn om alle sociologen en psychologen in de begintijd van hun studie te laten lezen. Het biedt verheldering in dat waar jij zelf mee bezig bent en waarom jij daar mee bezig bent. Dat maakt de kijk op je eigen studie een stuk interessanter.'

In zijn toespraak bij de presentatie van Over de grenzen van disciplines op 6 dec. 2011 kwam FSW-decaan Willem Koops ook al met de suggestie het boek aan studenten van alle Utrechtse sociaal-wetenschappelijke opleidingen voor te schrijven. Nu de faculteit bezig is een 'brede bachelor' te ontwikkelen, ligt hier een schot voor open doel...

Denkruimte

Dat is wat universiteiten (zouden moeten) zijn: denkruimtes. Daarover verscheen een boek, en ik schreef er een stukje over. Dat begint zo: 'Bureaucratisering begint bij jezelf.' Lees verder!

Denkruimte biedt ook de cursus Science and the dilemma's of modernity, onderdeel van de researchmaster van het Descartes Centre voor wetenschapsgeschiedenis en wetenschapsfilosofie. We bespreken daar de rol van de verschillende wetenschapsgebieden bij de Eerste Wereldoorlog. De discussies lopen spontaan door tot in de lunchpauze!

Intussen krijg ik nog steeds waarderende reacties binnen voor Over de grenzen van disciplines. Vooral het onderwerp 'complexiteit en emergentie' trekt de aandacht. Het vormt ook het onderwerp van een lezingenreeks van Studium Generale, die tevens het voertuig vormt voor een cursus wetenschapsfilosofie voor studenten van alle faculteiten aan de Universiteit Utrecht. Vorige week sprak daar de Leidse filosoof Victor Gijsbers over het thema 'Delen of gehelen'. U kunt de video-opname van zijn lezing hier terugzien.

Volgende week wordt tijdens de Onderwijsparade van de UU bekend gemaakt wie de docent van het jaar 2011-2012 wordt. Het digitale universiteitsblad DUB besteedt er aandacht aan door de drie genomineerden te portretteren. Ik kwam vandaag aan de beurt, onder de gewaagde kop 'Je moet studenten af en toe pijn doen'. Als je wilt weten wie mijn concurrenten zijn, kijk dan naar de reacties die wij drieën gaven op een enquête waaruit zou blijken dat studenten het onderwijs het liefst passief ondergaan. Lijkt me stomvervelend, eerlijk gezegd...

Jaap van Ginneken over 'De zwerm'

Meten=weten=voorspellen=beheersen. Dat was het ideaal waarmee volgens de befaamde psycholoog, methodoloog en schaker A.D. de Groot de sociale wetenschappen de zo begeerde status van echte wetenschap (science) zouden kunnen bereiken. Helaas gooien de objecten van de sociale wetenschappen - mensen, groepen en massa's - roet in het eten, door grillig en onvoorspelbaar gedrag te vertonen. Dit gebeurt in de natuur overigens ook - de Elfstedentochtkoorts is grotendeels veroorzaakt door onzekere weersvoorspellingen. Kunnen de sociale wetenschappen iets leren van de bestudering van grillige verschijnselen in de natuur? De massapsycholoog Jaap van Ginneken denkt van wel. Zie hier de video-opname van de lezing die hij gisteren hield in de Aula van de Universiteit Utrecht, in het kader van Studium Generale / Wetenschapsfilosofie.

Een blik vanuit de sociologie

De socioloog Thomas Franssen (UvA) schreef voor Atheneum Boekhandel een recensie van Over de grenzen van disciplines. Is het nu vooral een betoog of een lesboek? Die vraag stelt Franssen centraal in zijn recensie. Lees hier tot welk oordeel hij komt.

Vage wetenschap?

Dat was vorige maand het thema in een pittig radio-interview, voor het programma Hoe?Zo!Radio. De affaire Stapel verleidt menigeen ertoe te roepen dat de sociale wetenschappen vaag zijn of anderszins niet zouden deugen. Dat vind ik te makkelijk. Luister zelf.

Intussen komen er ook reacties van lezers binnen. Een selectie:
'Ik heb je boek met heel veel plezier gelezen. Dat ik hier en daar kritische noten kraak doet daar niet aan af.' (Gerlof Verwey)
'Ik ben niet alleen verrast over de inhoud, over de inzichten, maar ook over de mooie genuanceerde manier van schrijven.' (Ton Jörg)
'Gezien mijn eigen ervaringen met het paradigma-conflict in de (onderwijs)sociologie heb ik uw boek met zeer veel belangstelling en toenemende waardering gelezen.' (Leo Lenssen)
'Ik wil je even laten weten dat ik het een verbazingwekkende combinatie vind van beknoptheid, informatiegehalte en leesbaarheid.' (Karel Stokking)
Voortreffelijk boek! Heeft me al geïnspireerd om in een blog te verwerken. (Ben Verleg)