Opkomst en ondergang van de andragologie

Proefschriften in de sociale wetenschappen zijn tegenwoordig ‘nietjesproefschriften’: een verzameling in Engelstalige tijdschriften gepubliceerde papers, aan elkaar geniet door een inleiding en een conclusie. Hoewel ze er uiterlijk op lijken zijn het doorgaans geen boeken, bedoeld om van kaft tot kaft te lezen. Het gaat om ter gelegenheid van de promotie verzameld eerder werk.

Verrassend is het dan om een proefschrift in handen te krijgen dat als boek is opgezet en aanmoedigt tot lezen: Discipline zonder discipline van socioloog Maaike de Boois. Onderwerp is het vakgebied der andragologie, dat in Nederland tussen 1970 en 1983 grote aantallen studenten trok en in 1970 ook formeel erkend was als opleiding. Voor die erkenning was hard geijverd door de grondlegger van de andragologie, Tonko ten Have (1906-1975), en het was dan ook wrang dat hij zich niet lang na dat wapenfeit genoopt voelde met vervroegd pensioen te gaan. Zijn positie als hoogleraar was compleet ondermijnd door de invoering van het one man – one vote principe in zijn instituut, het IWA (Instituut voor Wetenschap der Andragogie) aan de UvA.

Andragogie wil zoveel zeggen als: het (bege)leiden van volwassen mensen, en andragologie is dan het wetenschappelijk vakgebied dat dat begeleiden bestudeert. Dit is te simpel uitgedrukt, maar ik zal u de terminologische finesses en conceptuele meningsverschillen besparen. Arjo Nijk, de opvolger van Ten Have, en de collega-andragologen die vanaf eind jaren zestig aan andere universiteiten benoemd waren, legden openlijk andere accenten dan Ten Have en ondermijnden zo de stabiliteit van het prille vakgebied.

Historisch bezien komt de andragologie voort uit de sociale pedagogiek, die zich van de gewone pedagogiek onderscheidt doordat zij primair over volwassenen gaat en sociale verbanden centraal stelt. Mensen begeleiden naar een beter bestaan – welzijnsbevordering – is een sociale kwestie, een zaak van maatschappijverbetering. Van hieruit is goed te begrijpen dat dit vakgebied in de jaren zeventig zo populair werd. Emancipatie en maatschappijverandering waren niet alleen slogans in de studentenbeweging maar vormden ook de basis van de andragologie.

Aan de vraag waarom het – toch – misging zijn in het verleden al meerdere artikelen gewijd. Wil het iets worden met een nieuw vak dan moet het erkenning krijgen, binnen de wetenschap en binnen de maatschappij. Het is mooi als de studenten toestromen en de opleiding een wettelijke basis krijgt, maar de collega’s uit belendende vakgebieden moeten de nieuwkomer krediet geven en de nieuwe discipline moet ook maatschappelijk weerklank vinden: hébben we er iets aan? Daar werd binnen en buiten de academie aan getwijfeld, vooral nadat steeds meer duidelijk werd dat studenten zowel de inhoud als de organisatie van de opleiding gingen bepalen. Stafleden vergaderden zich een ongeluk en kwamen daardoor aan hun eigenlijke werk nauwelijks nog toe. In zo’n klimaat een vakgebied opbouwen is niet te doen. In 1983 werd de zelfstandige studierichting ‘andragogische wetenschappen’ uit het Academisch Statuut geschrapt.

De Boois kiest er terecht voor niet alleen naar de ondergang van de andragologie te kijken. Het is immers evenzeer verrassend dat het vakgebied überhaupt tot leven kwam: sociologie, psychologie en pedagogiek dekten in principe zowel theoretisch als praktisch het hele terrein van ondersteuning en begeleiding al. Uit haar boek wordt duidelijk dat het ontstaan van de andragologie vrijwel geheel het werk is van één man, de al genoemde Tjarko ten Have. Deze psycholoog en medicus werd in 1950 benoemd tot hoogleraar sociale pedagogiek, en was vastbesloten er een eigen draai aan te geven.

Zo geschiedde: hij ontwierp een nieuw vakgebied en gaf het een eigen naam. Hij bouwde voor de andragologie een complex theoretisch raamwerk en beijverde zich om er een empirische, interdisciplinaire, praktijkgerichte wetenschap van te maken. Psychologie, pedagogiek en sociologie zag hij als ondersteunende disciplines. Uit Discipline zonder discipline komt naar voren dat Ten Have een bekwaam conceptueel knutselaar was en zijn visie ook krachtig over het voetlicht wist te brengen, maar dat hij er te veel op vertrouwde dat dit wel voldoende zou zijn om de wetenschap der andragogie een stevig fundament te geven. Dat was het niet.

Vermoedelijk zou het zonder de bestuurlijke ontregeling die de kritische andragologiestudenten teweegbrachten niet zo snel afgelopen zijn geweest met dit vak. Maar onwerkbaarheid voor de staf en de groeiende imagoschade voegden zich bij de her en der al vroeg geventileerde twijfels aan het wetenschappelijk gehalte, de doelmatigheid en de relevantie van de andragologie. Bezuinigingen op zowel het hoger onderwijs als het welzijnswerk (dat inmiddels het feitelijk object van de andragologie vormde) deden de rest.

De Boois weet al met al van de Werdegang van de andragologie een mooi compact beeld te geven. Of het beter zou zijn gegaan als Ten Have nog een aantal jaren zijn leerstoel had kunnen bezetten valt te betwijfelen: hij was wel de nestor van het vak, maar de hem opvolgende generatie wenste hem sowieso niet te volgen in zijn toch tamelijk idiosyncratische theorievorming. Bij zoveel stuurlui op het schip der andragologie moest het wel fout aflopen.